تصاویری از لباس لاکچری مردان و زنان در زمان قاجار/ شکوه لباس قاجاری در موزه لوور پاریس
لباس زنان و مردان قاجاری
استاد ذکاء درباره پوشاک عصر قاجار می نویسد: « در عهد سلطنت فتحعلی شاه که از پیش بر اثر مساعی آغامحمدخان قاجار مرکزیت و آرامشی در سراسر ایران پدید آمد یک رنسانس یا بازگشت به طرز زندگانی ایران قدیم در اغلب شئونات پیش آمد. در این رنسانس در لباس مردان و زنان نیز تغییراتی به وجود آمد و به تقلید لباس های باستانی، جامه های بلند و باوقار مرسوم گردید (غیبی، 1385: 583).
پیراهن زنان در دوره اول قاجاریه ادامه همان پیراهن نازک و یقه چا کدار دوره زندیه است که در زیر گردن با دگمه ای بسته می شد و تا حدود ناف باز بود. باید دانست که در دوره اول سلطنت قاجاریه بلندی دامن زنان در مدت کوتاهی، بلندتر از دامن زنان دوره زندیه بود ولی در دوره دوم این حکومت که از اواخر دوران پادشاهی ناصرالدین شاه شروع شد تحول چشمگیری در پوشش زنان به وجود آمد و آن تبدیل دامن های بلند به تنبان و شلیته بود (همان: 587).
در این دوره پیراهن بانوان ایرانی مانند پیراهن شوهرانشان بسیار کوتاه و بدون یقه و سینه باز است. پیراهن با دگمه ای زرین و مروارید نشان به گردن بسته می شود. پارچه این پیراهن ها را از ابریشم ظریف گلدوزی شده انتخاب می کنند و دور یقه آن در سه ردیف مرواریدهایی کوچک می دوزند. زنان نیز مانند مردان پیراهن را روی شلوار می کشند (همان: 584). عبدالله مستوفی در «شرح زندگانی من» لباس زنان را تا پیش از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ چنین توصیف می کند:
«لباس زنان عبارت بود از پیراهنی کوتاه و ارخالقی از آن کوتاه تر که برای پوشاندن بالاتنه به کار می رفت و زیرجامه ای که تا پشت قدم ها را می پوشاند. در زمستان کلیجه ای برای حفظ از سرما بر آن اضافه می شد. سرپوش زن ها هم چارقدی بود که سر و موهای بافته بلند آنها را می پوشاند. وقتی که می خواستند از خانه بیرون بروند چاقچوری که زیرجامه در آن بگنجد، بر پا و چادر سیاهی بر سر و روبندی از پارچهی سفید با قلابه جواهر که از پشت کله آنها می درخشید به صورت می زدند. نقاب مویی مال خانم کربلایی ها و پیرزن ها بود. مسافرت شاه به فرنگ و دیدن لباس بالرین های پطرزبورغ که شلوار بافته ای چسبان نازکی به پا می کردند و زیرجامه بسیار کوتاهی به اندازه یک وجب روی آن پوشیده و روی انگشت پا با نوای موزیک می رقصیدند، شاه هوسناک را بر آن داشت که زن های حرم خود را به این لباس درآورد. مد لباس خانم ها هم همیشه از اندرون شاه بیرون آمده ابتدا به شاهزاده خانم ها و زنهای اعیان و بعد به سایرین سرایت می کرد. این بود که زنها هم شروع به کوتاه نمودن زیرجامه ها کردند. در هزار و سیصد که من در نظر دارم، زیرجامه خانم های شیک جوان، از پشت قدم ها تا سر کاسه زانوها بالا رفته بود و زنهای مسن تر زیرجامه را قدری بلندتر می پوشیدند. هرچه جلوتر می رفت زیرجامه ها کوتاه تر می شد تا بالاخره هوس شاه تمام شد و زیرجامه کوتاه منسوخ گشت و نیم تنه و جادر نماز، جای این لباس جلف را گرفت. نیم تنه که به جای ارخالق سابق بود، با آستین شمشیری بی پیرایه و یخه برگردان یا عربی و بسته، برای پوشاندن بالاتنه به کار می رفت. چادر نماز کوتاهی از همان پارچه نیم تنه که اگر به کمر می بستند تا پشت قدم ها را می پوشاند، جای زیرجامه بلند قدیمی و تنبان کوتاه معمول شد. خانم ها از زری و مخمل و ترمه کشمیری و فاستونی های فرنگ، نیم تنه و چادر نمازهایی داشتند. چادر نماز را با دکمه و مادگی یا سنجاق طوری به کمر می بستند که مثل دامن های امروز می شد. زیرجامه ها و ارخالق های ترمهی قدیمی به وسیله رفوگرها و صنعت خیاطی تبدیل به نیم تنه و چادر نماز گردید و زیرجامه کوتاه ناصرالدین شاهی که جز چندسالی رواج نداشت، از پی کار خود رفت. بنابراین نیم تنه و چادر نماز را باید حد فاصل بین لباس قدیم و لباس امروزی خانم ها به شمار آورد» (مستوفی، 1371: 510-511 به نقل از متین 1383: 22-23).
