(ویدئو) حقایقی درباره اشتغال بانوان در ایران باستان/ حقوقهای باورنکردنی زنان شاغل و مادران در زمان هخامنش که از شنیدنش شاخ درمیارید

به گزارش طوطیا نیوز و به نقل از شرق، تخت‌ جمشید یا پارسه شاخص‌ترین بنایی است که از دوره هخامنشیان بر جای مانده است. این بنای عظیم نتیجه کار صنعتگران، هنرمندان و کارگرانی است که با تلفیق هنر بومی ایرانی و هنر سایر ملل آن را بنا نهاده‌اند. بر پایه‌ الواح گلی یا گل‌نوشته‌هایی که در کاوش‌های باستان‌شناسی از تخت ‌جمشید به دست ‌آمده، می‌دانیم که اولا در ساخت این بنای عظیم از هیچ برده‌ای استفاده نشده و ثانیا اینکه پادشاهی هخامنشی برای ساخت این بنا برای کارگران و هنرمندان و صنعتگران، حقوق و جیره مشخص در نظر می‌گرفته و پرداخت می‌کرده است. در مصاحبه‌ای با «دکتر لیلا مکوندی، دکترای باستان‌شناسی دوره تاریخی» جزئیات بیشتری را از این گل‌نوشته‌ها که اسناد مهمی از دوره هخامنشی به شمار می‌روند، جویا شد که در ادامه می‌خوانید.

درمورد اینکه گل‌نوشته‌های تخت جمشید در چه زمانی و در واقع از چه کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمدند، باید اول این نکته را در نظر بگیریم که از تخت جمشید دو بایگانی حاوی اسناد اداری به دست آمده که یکی از آنها به بایگانی باروی تخت جمشید معروف است که در قسمت شمال شرقی باروی محوطه به دست آمد و دیگری با عنوان بایگانی خزانه تخت جمشید شناخته می‌شود که از اتاق شماره 32 خزانه در ضلع جنوب شرقی به دست آمده است. درمورد تاریخچه کشف هر‌کدام از این بایگانی‌ها توضیح می‌دهم؛ اما در کنار این دو بایگانی که اسنادشان به خط میخی و آرامی نوشته شده، مجموعه‌ای از اثر مهرها هم که البته دیگر فاقد کتیبه بودند، از قسمت دیوار بارویی در بخش شرقی تخت جمشید از سوی مرحوم تجویدی کشف شد و همین‌طور مجموعه‌ای از هاون‌ها و دسته‌هاون‌هایی که روی آنها به خط آرامی با مرکب نوشته شده است و شاید بتوانیم آنها را نیز به نوعی اسناد اداری بنامیم، در کاوش‌های اریک اشمیت در فاصله سال‌های1934- 1938 میلادی از خزانه تخت جمشید به دست آمد که متن آنها درمورد پرداخت‌های جیره‌هایی برای انجام مراسم هئومه یا هوم است (هئومه گیاهی بوده که ساییدن و گرفتن عصاره آن نزد هندیان و ایرانیان عملی آیینی بود).

مهم‌ترین و شاید معروف‌ترین بایگانی تخت جمشید، بایگانی بارو است که در این سال‌ها به دلیل مشکلات حقوقی مربوط به رأی دادگاه آمریکا مبنی بر فروش گل‌نوشته‌های آن نزد پژوهشگران و علاقه‌مندان شناخته‌شده‌تر است. این بایگانی که بخش عمده آن هم‌اکنون برای مطالعه در مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در آمریکا نگهداری می‌شود، اگر خیلی دقیق بخواهیم بگوییم در روز چهارم ماه مارس سال 1933 میلادی (14 اسفند 1312 خورشیدی) و آن هم به شکل کاملا اتفاقی کشف شد. ارنست هرتسفلد از سال 1931 میلادی به صورت رسمی با حمایت مالی مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو کاوش تخت جمشید را آغاز کرد. با توجه به حجم بالای خاک‌برداری محوطه، زمانی که کارگران در قسمت شرقی تخت جمشید یعنی قسمت بارویی آن و جایی که دامنه کوه رحمت است، در حال تسطیح و ریل‌گذاری برای جابه‌جایی گاری‌های خاک بودند، سقف دو اتاق کوچک فرو‌ریخت و یکباره مجموعه زیادی از گل‌نوشته‌ها آشکار شد. ارنست هرتسفلد در همان روز تلگرافی برای جیمز هنری بریستد، رئیس وقت مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو، فرستاد و با هیجان به او گزارش داد که صدها، شاید هزارها متن تجاری عیلامی از صفه به دست آمد. تقریبا براساس آن چیزی که در دفترچه خاطرات هرتسفلد و فردریک کرفتر معاون او، که ساختمان کنونی موزه تخت جمشید را ساخته، گفته شده، حدود پنج ماه طول کشیده تا اینها توانستند این گل‌نوشته‌ها را به آرامی کاوش کنند که به آنها آسیبی نرسد. سپس در همان سال آنها را با قرار‌دادن در پارافین و صندوق‌های چوبی بسته‌بندی کرده و برای مطالعه به شیکاگو فرستادند. اشاره کنم که دلیل استفاده از پارافین این بود که پارافین اطراف گل‌نوشته‌ها را می‌گرفت و هم خود برای آنها آسیب تخریبی نداشت و هم مانع آسیب یا ضربه به آنها بود. پروفسور هلوک از سال 1937 خوانش این مجموعه را آغاز و تا سال 1980 میلادی که از دنیا رفتند، توانستند حدود 4700 تا 4800 متن را بخوانند. همین مسئله نشان می‌دهد که کار مطالعه روی این متن‌ها چقدر زمان‌بر است و باید عمری را در این راه صرف کرد. بعدها مجموعه‌ای در حدود 2100 گل‌نوشته از بایگانی باروی تخت جمشید توسط پروفسور هلوک در سال 1969 میلادی منتشر شد؛ اما متأسفانه فرصت انتشار حدود 2700 متن دیگر را نیافتند و بخشی از آنها را آقای دکتر ارفعی در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر کردند و دانشگاه شیکاگو هم در حال بازبینی و ویرایش و البته خوانش گل‌نوشته‌های دیگر است تا ادامه مجموعه را منتشر کنند.

اما بایگانی دیگری که بایگانی خزانه تخت جمشید است، همان‌طورکه از نامش هم مشخص است، از قسمت خزانه از اتاق شماره 32، در ضلع جنوب شرقی در سال 1937 میلادی در کاوش اریک اشمیت به دست آمده است. این گل‌نوشته‌ها برخلاف بایگانی بارو در فضای اتاق پراکنده شده بودند که نظر بر این است که در واقع در طبقه بالا قرار داشتند و با فروریختن طبقه بالایی و سقف این گل‌نوشته‌ها روی زمین پراکنده شده‌اند. نکته تأمل‌برانگیز درمورد گل‌نوشته‌های بایگانی خرانه این است که آنها پخته شده‌اند؛ در‌حالی‌که معمولا گل‌نوشته‌های اداری به دلیل اینکه مانند نامه‌های اداری اسنادی روزمره بودند، پخته نمی‌شدند؛ زیرا بعد از چند سال آنها را در جایی دفن می‌کردند. در واقع به نظر می‌رسد که گل‌نوشته‌های بایگانی خزانه نه توسط کارکنان سیستم اداری بلکه در آتش‌سوزی تخت جمشید در زمان حمله اسکندر مقدونی پخته شده‌اند. این بایگانی در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و گل‌نوشته‌های آن هم توسط پروفسور کامرون خوانده شد و در کتابی به همین نام منتشر شده است.

به بحث دفن گل‌نوشته‌ها اشاره کردم بد نیست این نکته را هم اضافه کنم که بایگانی باروی تخت جمشید را اصطلاحا یک بایگانی مرده می‌نامند؛ یعنی اسناد این بایگانی بعد از اینکه دچار مرور زمان شدند آنها را با توجه به اینکه سند اداری بودند در جایی دفن می‌کردند بنابراین ما می‌بینیم که آنها را در دو اتاق کوچک دفن کرده بودند. این شیوه برای بایگانی‌های باستانی رایج بود مثلا بایگانی خانواده اگیبی که بازرگانان بابلی در دوره هخامنشی بودند در زیر کف منزلشان به دست آمده است.

آن اثر مهرهایی که گفتیم در کاوش باستان‌شناسان ایرانی در دوره مرحوم تجویدی به دست آمده‌اند نیز در موزه ملی نگهداری می‌شوند. همچنین هاون‌ها و دسته‌هاون‌هایی هم که اشاره کردم که متن آرامی دارند و از جنس سنگ‌هایی مانند یشم هستند نیز در کاوش اریک اشمیت در خزانه تخت جمشید به دست آمده‌اند که متن آنها را پروفسور بومن خوانده و در کتابی با عنوان متون مذهبی آرامی از تخت جمشید توسط مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو منتشر شده است.

در پاسخ به این سؤال، باز هم باید بایگانی به بایگانی به مسئله نگاه کنیم. بایگانی باروی تخت جمشید خب در ابتدا تخمین‌های مختلفی زده می‌شد، 30 هزار قطعه چون در منابع مختلف نوشته شده، یا حالا مثلا بعد در بررسی‌ها بعدی این تعدادها تغییر کرد اما الان آمار بهتری داریم و تقریبا می‌توانیم بگوییم 10 تا 12 هزار گل‌نوشته یا لوح گلی به خط میخی عیلامی هخامنشی در بایگانی بارو به شکل تقریبا کامل وجود دارد که از این تعداد هم تقریبا حدود شش هزار تا خوانده شده و البته اشاره کردم که در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو در پروژه بایگانی باروی تخت جمشید در حال خوانش متن‌های دیگر هستند که بالطبع این تعداد افزایش پیدا می‌کند. در کنار اینها در بایگانی بارو حدود 900 تا هزار و 100 گل‌نوشته هست که روی آنها به خط آرامی نوشته شده و در کنار اینها مجموعه‌ای در حدود پنج تا هفت هزار هم در واقع الواحی هستند که متن ندارند و فقط روی آنها اثر مهر وجود دارد که نظر بر این است که این الواح در واقع با یک با طناب به دور اسنادی که روی پوست نوشته شده بود، بسته شده بودند. در واقع ما مطمئن هستیم که بخشی از اسناد اداری به خط آرامی و با مرکب روی پوست (پارشمن) نوشته شده بود که به دلیل اینکه پوست از مواد آلی است از بین رفته‌اند و البته متن‌های عیلامی نشان می‌دهند که مقدار زیادی پوست گاو مکررا به بخش اداری در تخت جمشید تحویل داده می‌شد که مطمئنا این پوست‌ها برای نوشتن بود. البته بد نیست اشاره کنم که نمونه‌ای از یک پوست نوشته از بایگانی اداری بلخ از افغانستان به دست آمده که دور آن با طناب بسته شده و روی آن یک لوح گلی با اثر مهر و بدون نوشته وجود دارد. این بایگانی که مربوط به دوره هخامنشی است تأییدکننده نظر پژوهشگران درمورد کاربرد الواح گلی نوش‌ه نشده دارای اثر مهر است.

اما در کنار این مجموعه‌های سالم و در دسترس، چیزی حدود 20 تا 25 هزار قطعه گل‌نوشته شکسته از بایگانی بارو وجود دارد که اینها را هم به شیکاگو برده بودند اما سال‌ها پیش به ایران برگرداندند، در همان حدودا قبل از انقلاب که در موزه ملی نگهداری می‌شدند. در سال‌های 1382 و 1383 آقای دکتر رزمجو این مجموعه را تا حدی تفکیک و جداسازی کردند و در آنها نیز گل‌نوشته‌های زیادی برای کار وجود دارد. درباره بایگانی باروی تخت جمشید حیف است اگر اشاره نکنم که این بایگانی علاوه بر اسناد اداری غنی‌ترین نقش مهرهای دوره هخامنشی و خاورنزدیک را در اختیار ما می‌گذارد. مهرهای بایگانی باروی تخت جمشید مجموعه‌ای بسیار غنی از تنوع نقش و سبک دارند که پژوهش روی آنها نیازمند زمانی طولانی است. پروفسور گریسون تا به امروز از همین مجموعه، بیش از چهار هزار مهر مربوط به اشخاص مختلف از مهرهای با کتیبه به نام شاه تا مهرهای ارتشتونه دختر کوروش بزرگ و همسر داریوش، مهرهای درباریان و مقام‌های بلندپایه تا مهرهای کارگران و مسافران از مناطق مختلف را شناسایی کرده‌اند که مطمئنا بر این تعداد افزوده خواهد شد. بایگانی خزانه، کوچک است و کلا حدود 700 گل‌نوشته دارد که بخشی از اینها به خط عیلامی هخامنشی نوشته شده و بخشی هم مشابه نمونه‌های بایگانی بارو فقط اثر مهر است.